डॉ. नरेंद्र दाभोळकर हे महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध समाजसेवक, लेखक आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म १ नोव्हेंबर १९४५ रोजी सातारा जिल्ह्यातील विटा येथे झाला. त्यांनी एम.बी.बी.एस. पर्यंतचे वैद्यकीय शिक्षण घेतले आणि काही काळ वैद्यकीय व्यवसाय केला. परंतु, त्यांचे मन समाजसेवेत अधिक रमले आणि त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, भोंदूगिरी आणि अज्ञान यांच्याविरुद्ध लढा उभारला.
प्रमुख कार्ये:
1. महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती (MANS):
डॉ. दाभोळकर यांनी १९८९ साली महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीची स्थापना केली. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, अंधविश्वास आणि जादूटोणा यांच्याविरुद्ध जनजागृती केली. त्यांनी विविध गावांमध्ये आणि शहरांमध्ये व्याख्याने दिली आणि लोकांना वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारण्याचे आवाहन केले.
2. कायदे निर्माण:
डॉ. नरेंद्र दाभोळकर यांनी अंधश्रद्धा आणि जादूटोणाविरोधात कायदा निर्माण करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्न केले. त्यांच्या अथक प्रयत्नांनी महाराष्ट्र शासनाने “महाराष्ट्र नरबळी आणि इतर अमानुष, अनिष्ट आणि अघोरी प्रथा आणि जादूटोणा यांना प्रतिबंध” हा कायदा २०१३ मध्ये पारित केला, जो सर्वसामान्यपणे “अंधश्रद्धा निर्मूलन कायदा” म्हणून ओळखला जातो. हा कायदा पारित होण्यामागील काही मुख्य मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
कायद्याच्या निर्मितीची गरज:
1. अंधश्रद्धा आणि जादूटोणा:
महाराष्ट्रात, विशेषतः ग्रामीण भागात, अंधश्रद्धा आणि जादूटोणाच्या प्रथांचा प्रादुर्भाव होता. या प्रथांमुळे लोकांचे आर्थिक, मानसिक आणि शारीरिक शोषण होत होते.
2. अमानवीय कृत्ये:
अनेक वेळा जादूटोणा आणि अंधश्रद्धेच्या नावाखाली लोकांवर अमानवीय अत्याचार केले जात होते, ज्यामध्ये नरबळी, स्त्री-पुरुषांवर जादूटोणा करणे, त्यांना हानी पोहोचवणे, त्यांची फसवणूक करणे यासारख्या गोष्टी समाविष्ट होत्या.
कायद्याच्या मुख्य बाबी:
1. प्रतिबंध:
या कायद्याद्वारे अंधश्रद्धा आणि जादूटोणा यांच्यावर प्रतिबंध लावला गेला आहे. कोणत्याही प्रकारच्या जादूटोणा, अघोरी प्रथा, किंवा अंधश्रद्धेच्या नावाखाली लोकांना त्रास देणे, फसवणूक करणे, किंवा त्यांची आर्थिक लूट करणे हे गुन्हेगारी कृत्य मानले जाते.
2. दंड आणि शिक्षा:
या कायद्याच्या उल्लंघनासाठी कठोर शिक्षा आणि दंडाची तरतूद करण्यात आली आहे. या कायद्याचे उल्लंघन करणाऱ्यांना कारावासाची शिक्षा आणि आर्थिक दंड लावण्यात येऊ शकतो.
3. फिर्याद नोंदवण्याची सोय:
या कायद्याच्या अंतर्गत कोणत्याही व्यक्तीला किंवा संस्थेला अंधश्रद्धा, जादूटोणा किंवा अघोरी प्रथा यांच्याविरुद्ध फिर्याद नोंदवता येते. अशा तक्रारींसाठी विशेष यंत्रणा आणि अधिकाऱ्यांची नियुक्ती करण्यात आली आहे.
कायद्याचे परिणाम:
1. समाजातील जागरूकता:
या कायद्यामुळे समाजात अंधश्रद्धा आणि जादूटोणाच्या विरोधात जागरूकता निर्माण झाली. लोकांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन वाढवण्यासाठी आणि अंधश्रद्धेपासून दूर राहण्यासाठी जनजागृती होऊ लागली.
2. अमानुष प्रथांचा प्रतिबंध:
कायद्याच्या अंमलबजावणीमुळे अनेक अमानुष प्रथांचा प्रतिबंध झाला आणि जादूटोणाच्या नावाखाली होणाऱ्या अत्याचारांना आळा बसला.
डॉ. नरेंद्र दाभोळकर यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे हा कायदा अस्तित्वात आला, ज्यामुळे महाराष्ट्रातील अनेक लोकांना अंधश्रद्धा आणि जादूटोणाच्या अमानवीय कृत्यांपासून संरक्षण मिळाले. त्यांच्या या कार्यामुळे ते समाजातील एक आदर्श व्यक्तिमत्त्व म्हणून ओळखले जातात.
3. संपादकीय लेखन:
डॉ. दाभोळकर यांनी ‘साधना’ या साप्ताहिकातून नियमित लेखन केले. त्यांच्या लेखनातून त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, भोंदूगिरी आणि सामाजिक अन्याय यांच्यावर कठोर टीका केली.
4. समाजप्रबोधन:
त्यांनी विविध शिबिरे, कार्यशाळा, व्याख्याने आणि प्रबोधनात्मक कार्यक्रमांच्या माध्यमातून समाजप्रबोधनाचे कार्य केले. त्यांनी शैक्षणिक संस्था, ग्रामीण भाग, शहरी भाग आणि विविध सामाजिक संघटनांमध्ये जाऊन जनजागृती केली.
महत्वाचे योगदान:
– अंधश्रद्धेचा पर्दाफाश:
डॉ. दाभोळकर यांनी अनेक भोंदू बाबांचा पर्दाफाश केला. त्यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून त्यांचे खोटेपण उघड केले.
– समाजसेवेचा आदर्श:
डॉ. दाभोळकर यांनी स्वतःच्या जीवनात साधेपणा आणि सेवा ह्या तत्त्वांचा अंगिकार केला. त्यांच्या कार्यातून समाजासाठी निःस्वार्थ सेवा कशी करावी, याचा आदर्श त्यांनी घालून दिला.
– शैक्षणिक योगदान:
त्यांनी विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन निर्माण करण्यासाठी अनेक उपक्रम राबविले.
डॉ. नरेंद्र दाभोळकर यांची हत्या २० ऑगस्ट २०१३ रोजी झाली, परंतु त्यांच्या कार्याचा प्रभाव आजही महाराष्ट्रातील समाजावर दिसून येतो. त्यांच्या आठवणीत आणि कार्यात समाजातील अनेक संस्थांनी त्यांचे कार्य पुढे नेण्याचे काम सुरू ठेवले आहे.